Ιάκωβος Καμπανέλλης. Η φυλάκισή του στο στρατόπεδο θανάτου, Μαουτχάουζεν. Γιατί τον συνέλαβαν στη Βιέννη ως κατάσκοπο.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης ήταν ένας από τους πιο επιδραστικούς θεατρικούς συγγραφείς στην Ελλάδα. Άφησε το στίγμα του στο ελληνικό θέατρο, καθώς του έδωσε “φωνή”, για να πραγματεύεται κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας, με τρόπο που αφύπνιζε το κοινό.

Η κράτησή του στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν σημάδεψε τη ζωή και το καλλιτεχνικό έργο του. Τον έκανε να γράφει για την αδικία, τον πόλεμο και την ανθρώπινη αλληλεγγύη, θέλοντας να μιλήσει σε πολύ κόσμο για σοβαρά κοινωνικά θέματα. Έως τότε, οι παραστάσεις που ανέβαιναν αφορούσαν φανταστικές αφηγήσεις.

Τα παιδικά χρόνια και η “προφητεία” του δασκάλου
Γεννήθηκε στη Νάξο στις 2 Δεκεμβρίου 1921 και ήταν το όγδοο από τα εννέα παιδιά του φαρμακοποιού Στέφανου Καμπανέλλη και της Αικατερίνης Λάσκαρη, η οποία προερχόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Κωνσταντινούπολης.

Ο Καμπανέλλης έδειξε το ταλέντο του στη γραφή, όταν ήταν ακόμα μαθητής. Το είχε αντιληφθεί και ο δάσκαλός του, ο οποίος διέκρινε ότι θα είχε μεγάλη πορεία στο χώρο. Όταν ήταν ακόμα παιδί, αποφάσισε να σκηνοθετήσει μαζί με τους συμμαθητές του το βιβλίο “Παραμύθι χωρίς όνομα” της Πηνελόπης Δέλτα, δείχνοντας από νωρίς την αγάπη του για το θέατρο.

Το 1934 γνώρισε τον Μανώλη Γλέζο, που έγινε αχώριστος φίλος του. Το 1935, λόγω οικονομικών δυσκολιών, η οικογένεια μετακόμισε στην Αθήνα. Ο Καμπανέλλης συνέχισε τις σπουδές του στη Σιβιτανίδειο σχολή ενώ παράλληλα εργαζόταν, για να στηρίξει την οικογένεια.

Στο μεταξύ, είχε ξεκινήσει να διαβάζει βιβλία από την παγκόσμια λογοτεχνία, τα οποία δανειζόταν από παλαιοβιβλιοπωλεία.

Κατοχή και Μαουτχάουζεν

Η περίοδος της Γερμανικής Κατοχής υπήρξε καθοριστική για τη ζωή του. Το 1942, σε ηλικία 20 ετών, με έναν παιδικό του φίλο πίστεψαν ότι θα κατάφερναν να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή. Έφυγαν παίρνοντας μαζί τους πολλές κούτες τσιγάρων. Σκοπός τους ήταν να πουλήσουν τα τσιγάρα, ώστε να συγκεντρώσουν χρήματα, για να πληρώσουν τα πλαστά έγγραφα.

Τελικά, κατάφεραν να φτάσουν στη Βιέννη. Εκεί, πουλούσαν τσιγάρα, προκειμένου εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Ο Καμπανέλης, σε ένα φύλλο μιλιμετρέ από τη Σιβιτανίδειο, σημείωνε πόσα πακέτα τσιγάρα πουλούσαν κάθε μέρα, πόσα μάρκα ξόδευαν.

Η Γκεστάπο εντόπισε αυτά τα αρχεία σε έλεγχο που έκανε στο Ίνσμπρουκ και θεώρησε τον Καμπανέλη κατάσκοπο. Οι δύο φίλοι συνελήφθησαν και ο θεατρικός συγγραφέας μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν. Παρέμεινε εκεί έως την απελευθέρωση του στρατοπέδου, τον Μάιο του 1945.

Στο Μαουτχάουζεν, ο Καμπανέλλης βίωσε την φρίκη του Ολοκαυτώματος, η οποία τον σημάδεψε βαθιά. Σε ένα από τα ανέκδοτα κείμενά του περιέγραψε:

“Το στρατόπεδο συγκεντρώσεως ήταν ένα γερό μάθημα… Το στρατόπεδο είναι η πνευματική μου καταγωγή… Η ομαδικότητα που υπήρχε εκεί καθόρισε οπωσδήποτε τον τρόπο που έγραψα… Νομίζω ότι το θέατρο στηρίζεται στην επιθυμία μου να μιλήσω σε πολύ κόσμο από κάποιο βήμα”.

Από τους 1.100 Έλληνες κρατούμενους, μόνο λίγοι εκατοντάδες επέζησαν. Η εμπειρία του εκεί “γέννησε” αντιπολεμικές πεποιθήσεις και την ανάγκη να μιλήσει για την αδικία και την ανθρώπινη αλληλεγγύη. Το 1965 δημοσίευσε στην εφημερίδα “Ελευθερία” και αργότερα ως βιβλίο το μοναδικό του πεζογράφημα “Μαουτχάουζεν“, στο οποίο περιέγραψε τις προσωπικές του εμπειρίες με. Σε ένα απόσπασμα έγραψε:

“Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι’ αυτό και δεν τον πήρε μαζί του, δεν εμφανίστηκε μόνο στη Γερμανία, γι’ αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί , αλλά παντού όπου ουσιαστικά κοινωνικά προβλήματα τον τρέφουν. Και ο κίνδυνος τώρα δεν είναι η εμφάνιση ενός νέου Χίτλερ και η σπορά ενός άλλου μεγάλου πολέμου. Ο κίνδυνος είναι η αδιαφορία για τα αίτια που αναγεννούν τον ναζισμό και εν συνεχεία η απάθεια και η ανοχή για ένα φαινόμενο που μπορεί να εξελιχθεί σε μαζική διανοητική μόλυνση.

Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις, σε πλατείες. Αρχίζουν ανύποπτα στους χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμη και μέσα απ’ το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα. Γι’ αυτό μόνο με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που να μας χωράει όλους, απροκατάληπτη και δίκαιη προς όλους μπορούμε έστω και καθυστερημένα να πετύχουμε αυτό που τόσο προσδοκούσαμε τον Μάιο του 1945: ένα πραγματικό ποτέ πια.”

Η πρώτη επαφή με το θέατρο
Με την επιστροφή του στην Αθήνα το 1945, ο Καμπανέλλης επηρεάστηκε καθοριστικά από την παράσταση “Για ένα κομμάτι γης” του Θεάτρου Τέχνης του Κάρολου Κουν. Όταν την είδε, ήξερε τι ήθελε να κάνει στη ζωή του. Προσπάθησε να ακολουθήσει την ηθοποιία, αλλά απορρίφθηκε επειδή δεν είχε απολυτήριο γυμνασίου. Στη συνέχεια, στράφηκε στη θεατρική συγγραφή, βρίσκοντας τελικά τον δρόμο του προς τη σκηνή.

Το πρώτο του έργο που ανέβηκε ήταν το τρίπρακτο “Χορός πάνω στα στάχυα” το 1950 από τον θίασο του Αδαμάντιου Λεμού. Ακολούθησαν έργα όπως “Ο μπαμπάς ο πόλεμος“, “Οδυσσέα, γύρισε σπίτι“,“Η οδός” και “Ο γορίλας και η Ορτανσία“, τα οποία, παρότι αρχικά απορρίφθηκαν από το Εθνικό Θέατρο, έθεσαν τα θεμέλια της μεταπολεμικής ελληνικής δραματουργίας.

Η συνεργασία του με τη Μελίνα Μερκούρη ξεκίνησε το 1954, με το έργο “Στέλλα με τα κόκκινα γάντια“, το οποίο σύντομα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη. Σκοπός ήταν να αναδείξει την γυναίκα ως ισότιμη με τους άνδρες.

Η Μερκούρη βραβεύτηκε με τη Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Ξενόγλωσης Ταινίας το 1956. Ήταν η ελληνική πρόταση για τα Όσκαρ της ίδιας χρονιάς ενώ στο Διεθνές Φεστιβάλ των Κανών τιμήθηκε με ειδικό βραβείο ερμηνείας. Η ταινία άνοιξε στον Καμπανέλλη το δρόμο για μεγαλύτερες παραγωγές.

Η συνεργασία με τον Μίκη Θεοδωράκη
Η “Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν” είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα του Μίκη Θεοδωράκη, βασισμένο σε τέσσερα ποιήματα του Ιάκωβου Καμπανέλλη.Ανάμεσα στις ιστορίες που κατέγραψε στο ομώνυμο βιβλίο του βρίσκεται και εκείνη του Αντώνη Κωνσταντινίδη, ενός Έλληνα κρατουμένου που διακρίθηκε για την απίστευτη γενναιότητα και αξιοπρέπειά του.

Ο Αντώνης εργαζόταν στη διαβόητη “Σκάλα του Θανάτου”, μια απότομη σκάλα 186 σκαλοπατιών όπου οι κρατούμενοι ανέβαζαν τεράστιες πέτρες από το λατομείο. Όταν είδε έναν Εβραίο συγκρατούμενό του να παραπατά και να μην μπορεί να σηκώσει την πέτρα του, τον βοήθησε, παρά τον κίνδυνο.

Ο Ες-Ες εκτέλεσε εν ψυχρώ τον Εβραίο και για να τιμωρήσει τον Αντώνη του έδωσε ακόμη βαρύτερο βράχο. Ο Αντώνης, ατάραχος, πήρε μόνος του έναν ακόμη μεγαλύτερο, δηλώνοντας: “Αυτή είναι η δική μου“.

Η ιστορία μελοποιήθηκε από τον Θεοδωράκη στο τραγούδι “Ο Αντώνης“, που έγινε διεθνώς γνωστό.

“Το Μεγάλο μας Τσίρκο”
Κατά την περίοδο της επτάχρονης δικτατορίας, η λογοκρισία επηρέασε έντονα τη θεατρική ζωή. Ο Καμπανέλλης στράφηκε στον κινηματογράφο και στην προσαρμογή κλασικών έργων. Παράλληλα, στο θέατρο, ανέβασε με τον θίασο Καζάκου–Καρέζη το “Μεγάλο μας Τσίρκο‘, μια ψευδοκωμωδία με έντονο πολιτικό περιεχόμενο, η οποία κατάφερε να περάσει από τη λογοκρισία και να γίνει σύμβολο αντίστασης.

Διεθνής αναγνώριση και βραβεία
Τα έργα του Καμπανέλλη παίχτηκαν σε Αγγλία, Αυστρία, Ρωσία, Γερμανία, Σουηδία, ΗΠΑ και μεταφράστηκαν σε 18 γλώσσες. Η “Αυλή των Θαυμάτων” ανέβηκε στη Σουηδία και στη Βιέννη, ενώ το “Οδυσσέα, γύρισε σπίτι” παρουσιάστηκε στο Θέατρο “Μαξίμ Γκόρκι” και “Ο Δρόμος περνάει από μέσα” στο Θέατρο Τέχνης Μόσχας.

Το 1999, εκλέχθηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ το 2001 το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου τον προσκάλεσε να γράψει τον λόγο για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου. Του απονεμήθηκε το παράσημο του Τάγματος του Φοίνικα και ανακηρύχθηκε επίτιμος καθηγητής σε τρία πανεπιστήμια.

Ο Καμπανέλλης παρέμεινε δραστήριος έως τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Το 1991 σκηνοθέτησε το “Ο δρόμος περνάει από μέσα” και παρουσίασε έργα όπως “Γράμμα στον Ορέστη“, “Δείπνος“, “Πάροδος Θηβών” και “Στη χώρα Ίψεν“. Τη δεκαετία του ’90 πήρε μέρος σε συνέδρια και διαλέξεις σε ελληνικά και διεθνή πανεπιστήμια, μοιράζοντας την εμπειρία και τη γνώση του για το θέατρο.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης πέθανε στις 13 Ιουλίου 2008.

πηγή:mixanitouxronou.gr