10 αριστουργήματα της δυστοπικής λογοτεχνίας

Για όσους αναζητούν το επόμενο δυστοπικό τους ανάγνωσμα, εδώ είναι μερικά από τα πιο δυσοίωνα και, αναμφισβήτητα, προφητικά δυστοπικά μυθιστορήματα που γράφτηκαν ποτέ.
Εύα Αναστασιάδου

Τα δυστοπικά μυθιστορήματα παρουσιάζουν έναν εναλλακτικό κόσμο, συχνά ζοφερό και καταπιεστικό, που αντικατοπτρίζει φόβους και ανησυχίες της σύγχρονης κοινωνίας. Κατασκευάζουν έναν κόσμο αλλόκοτα οικείο αλλά και πιο τρομακτικό από τη δική μας πραγματικότητα. Τα βιβλία αυτά θέτουν ερωτήματα γύρω από την εξουσία, την ελευθερία και την ανθρώπινη φύση, και παράλληλα προβλέπουν ή σχολιάζουν κοινωνικά, πολιτικά ή τεχνολογικά ζητήματα.

 

Η δυστοπική λογοτεχνία θεωρείται από πολλούς ως η αντίθετη όψη της ουτοπικής λογοτεχνίας.
Ενώ οι ουτοπικές ιστορίες παρουσίαζαν κοινωνίες που ακολουθούσαν ιδανικά και οργανωμένα πρότυπα, η ιδέα της τέλειας κοινωνίας άρχισε να αμφισβητείται από τους συγγραφείς του 19ου αιώνα. Συνειδητοποιώντας τις δυσκολίες στην υλοποίηση τέτοιων ιδανικών, οι συγγραφείς στράφηκαν στην παρουσίαση δυστοπικών κοινωνιών, όπου η οργάνωση και ο έλεγχος οδηγούσαν σε καταπιεστικά συστήματα. Η δυστοπική λογοτεχνία άνθησε ιδιαίτερα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αντανακλώντας τους φόβους για ολοκληρωτικά καθεστώτα και κοινωνικές δυσλειτουργίες. Σταδιακά, αυτή η θεματική επεκτάθηκε πέρα από τα βιβλία και επηρέασε ταινίες, κόμικς, βιντεοπαιχνίδια και μουσική, διαμορφώνοντας τη σύγχρονη ποπ κουλτούρα.

“Η Μηχανή του χρόνου”, του H. G. Wells (1895)
Θεωρείται ένα από τα πρώτα δυστοπικά μυθιστορήματα στην επιστημονική φαντασία. Στο βιβλίο, ο αφηγητής, ένας ανώνυμος Επιστήμονας, επινοεί μια μηχανή που του επιτρέπει να ταξιδέψει στον χρόνο. Το ταξίδι του τον οδηγεί σε ένα μακρινό μέλλον, όπου η κοινωνία έχει διαιρεθεί σε δύο διακριτές τάξεις, φυλές. Οι δύο αυτές κοινωνίες είναι αποτελέσματα κοινωνικοοικονομικής διαίρεσης και εξελίσσονται σε μια αλληγορία για την ταξική πάλη.

Το έργο του Wells ερευνά θέματα όπως ο ανθρώπινος εγωισμός, η κοινωνική αποσύνθεση και η βιολογική εξέλιξη, προβάλλοντας μια ζοφερή εικόνα για το μέλλον του ανθρώπινου πολιτισμού. Η αλληγορική προσέγγιση του Wells στη θεωρία της εξέλιξης και στην κοινωνική αδικία καθιστά το έργο του διαχρονικό και ανησυχητικά επίκαιρο.

 

“Στη σωφρονιστική αποικία”, του Franz Kafka (1919)
Όπως και σε μερικά από τα άλλα γραπτά του Κάφκα, ο αφηγητής σε αυτή την ιστορία φαίνεται αποκομμένος ή ίσως μουδιασμένος από γεγονότα που κανονικά θα περίμενε κανείς να καταγραφούν με τρόμο.] Η ιστορία διαδραματίζεται σε μια ανώνυμη ποινική αποικία και περιγράφει την τελευταία χρήση μιας περίτεχνης συσκευής βασανιστηρίων και εκτέλεσης που χαράζει την εντολή ότι ο καταδικασμένος κρατούμενος έχει παραβεί στο δέρμα του καθώς πεθαίνει αργά μέσα σε δώδεκα ώρες. Καθώς η πλοκή ξετυλίγεται, ο αναγνώστης μαθαίνει όλο και περισσότερα για τη μηχανή, συμπεριλαμβανομένης της προέλευσης και της αρχικής αιτιολόγησής της.

Είτε ερμηνευθεί ως αλληγορία για τις εκτρωματικές πλευρές των κοινωνιών εκτός νόμου είτε ως κριτική της βαρβαρότητας στην οποία οδηγεί η λατρεία της τεχνολογίας είτε αναγνωσθεί στο στενότερο ιστορικό πλαίσιο της εποχής που γράφτηκε (1914), η Σωφρονιστική αποικία θέτει ένα ζήτημα ηθικής φύσεως. Δεν είναι μόνο οι δράστες υπεύθυνοι για την τέλεση του εγκλήματος, συνυπεύθυνοι είναι και οι αδρανείς, όσοι ολιγώρησαν και δεν παρεμπόδισαν την επικράτηση του κακού.

“Γραμμένο με τη διαύγεια ενός εφιαλτικού ονείρου, το κείμενο του Κάφκα προαναγγέλλει με θαυμαστή διορατικότητα όσα ακολούθησαν λίγο αργότερα στην καρδιά της Ευρώπης.” (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

 

“Εμείς”, του Zamyatin Yevgeny (1924)
Είναι ένα από τα πρώτα λογοτεχνικά έργα που αναδεικνύουν τη δυναμική του ολοκληρωτισμού. Γραμμένο κατά την πρώιμη περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, το βιβλίο παρουσιάζει έναν μελλοντικό κόσμο όπου το Κράτος ελέγχει κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής και η ατομικότητα έχει καταργηθεί. Οι πολίτες ζουν σε γυάλινες πόλεις και η καθημερινότητά τους καθορίζεται από μαθηματικούς κανόνες και τεχνολογικούς ελέγχους. Ο πρωταγωνιστής, ο D-503, ένας μηχανικός που εργάζεται για το Κράτος, αρχίζει να επαναστατεί όταν ανακαλύπτει τη δύναμη των συναισθημάτων και της αγάπης, γεγονός που τον φέρνει σε σύγκρουση με το σύστημα.

Πρόκειται για ένα βιβλίο-ορόσημο για τη λογοτεχνία του φανταστικού, ένα δυστοπικό μυθιστόρημα ιδιαίτερης λογοτεχνικής αξίας που θεωρείται προάγγελος πολλών μετέπειτα δυστοπικών έργων, όπως το 1984 του George Orwell. Η εξερεύνηση του Zamyatin για τη σύγκρουση μεταξύ ατομικότητας και συλλογικότητας, καθώς και η κριτική του στον υπερβολικό τεχνολογικό έλεγχο και τον ολοκληρωτισμό, το καθιστούν ένα από τα σημαντικότερα έργα της δυστοπικής λογοτεχνίας.

 

“Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος”, του Aldous Huxley (1932)
Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει ένα δυστοπικό μέλλον, που η τεχνολογία έχει κυριαρχήσει κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής. Το αριστουργηματικό κοινωνικό αυτό έργο παρουσιάζει τους πολίτες να είναι αποτέλεσμα της βιομηχανικής παραγωγής και ο χαρακτήρας, ο ψυχικός τους κόσμος και οτιδήποτε συνθέτει την ανθρωπινη προσωπικότητα είναι όλα προκαθορισμένα. Το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Huxley δημιούργησε εντάσεις και ξεσήκωσε μεγάλο αριθμό αναγνωστών. Συγκεκριμένα, η Ιρλανδία το απέσυρε από την κυκλοφορία εξαιτίας του αμφιλεγόμενου περιεχομένου του, που αμφισβητούσε τις αξίες της θρησκείας και την παραδοσιακή οικογένεια. Στις Η.Π.Α. κάποιοι κριτικοί το θεώρησαν ανάρμοστο να βρίσκεται στις βιβλιοθήκες και τα σχολεία.

Είναι εκπληκτικό ότι ο Huxley έγραψε αυτή την ιστορία της τεχνολογικής δυστοπίας το 1932. Τα κοινωνικά στοιχεία της ιστορίας είναι παρόμοια με εκείνα του Orwell και του Kafka, δηλαδή μια κοινωνία υπάκουων προβάτων που διευθύνεται από το κράτος και καλοπροαίρετους δικτάτορες μέσω πλύσης εγκεφάλου και ομαδικής σκέψης. Αλλά αυτό που είναι εντυπωσιακό με το μυθιστόρημα είναι πώς αναμένει με τόση οξυδέρκεια μια κοινωνία που καταλαμβάνεται από καλοπροαίρετους τεχνοκράτες και όχι από πολιτικούς, ένα σενάριο που φαίνεται όλο και πιο πιθανό στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και της πολιτικής ανηθικότητας.

 

“1984”, του George Orwell (1948)
Ένα από τα πιο γνωστά δυστοπικά έργα, το “1984” παρουσιάζει έναν κόσμο όπου κυριαρχεί ένα ολοκληρωτικό καθεστώς που παρακολουθεί κάθε πτυχή της ζωής των πολιτών και στήριζε την δεσποτική του δύναμη στην ικανότητα του να διεισδύει στην ιδιωτική ζωή των πολιτών του απομονώνοντας τους από μυστικά και ιδέες διαβρωτικές προς τη καθεστηκυία τάξη.. Η έννοια του “Μεγάλου Αδελφού” έγινε σύμβολο της παρακολούθησης και της καταπίεσης.

Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Ουίνστον Σμιθ, προσπαθεί να επαναστατήσει ενάντια στο καθεστώς, όμως σύντομα αντιλαμβάνεται ότι ο έλεγχος που ασκεί το κράτος είναι ανυπέρβλητος. Ο Τζορτζ Όργουελ έγραψε το βιβλίο ως αντίδραση στα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ού αιώνα και η εφιαλτική του οπτική για το μέλλον παραμένει επίκαιρη.

 

“Fahrenheit 451”, του Ray Bradbury (1953)
Διεθνώς καταξιωμένο, με περισσότερα από πέντε εκατομμύρια αντίτυπα σε κυκλοφορία, το κλασικό πλέον αυτό μυθιστόρημα είναι μια ιστορία για τη λογοκρισία και για τους ανθρώπους που την αψηφούν. Το “Fahrenheit 451” τοποθετείται σε μια κοινωνία όπου τα βιβλία είναι απαγορευμένα, και οι “πυροσβέστες” δεν σβήνουν φωτιές, αλλά καίνε βιβλία. Ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται στην θερμοκρασία (της κλίμακας Φαρενάιτ) ανάφλεξης του χαρτιού.

Ο πρωταγωνιστής, ο Guy Montag, είναι πυροσβέστης που δεν αμφισβητεί ποτέ τις εντολές για καταστροφή επιστρέφοντας κάθε μέρα στην ήπια ζωή και τη σύζυγό του, Mildred, που περνά όλη μέρα με την τηλεοπτική της «οικογένεια». Αλλά όταν συναντά μια εκκεντρική νεαρή γειτόνισσα, την Clarisse, η οποία του εισάγει σε ένα παρελθόν όπου οι άνθρωποι δεν ζούσαν με φόβο και σε ένα παρόν όπου κανείς βλέπει τον κόσμο μέσα από τις ιδέες των βιβλίων αντί από την ανόητη φλυαρία της τηλεόρασης, ο Montag αρχίζει να αμφισβητεί την κοινωνία στην οποία ζει και να αναζητά την αλήθεια μέσω της γνώσης. Ο Bradbury, μέσα από αυτό το έργο, καταδικάζει τη λογοκρισία και την απώλεια της κριτικής σκέψης σε έναν κόσμο που απορρίπτει τη γνώση.

 

“Ο Άρχοντας των Μυγών”, του William Golding (1954)
Πρόκειται για ένα αλληγορικό μυθιστόρημα που περιγράφει την κατάρρευση της κοινωνικής τάξης όταν μια ομάδα αγοριών βρίσκεται απομονωμένη σε ένα νησί. Ένα αεροπλάνο πέφτει σ’ ένα τροπικό νησί. Οι επιζήσαντες, μικροί μαθητές από την Αγγλία, διαπιστώνουν σύντομα ότι το νησί είναι ακατοίκητο. Δεν υπάρχουν πουθενά μεγάλοι. Οργανώνονται μόνοι τους, αποκτούν αρχηγό και κανόνες για να επιβιώσουν μέχρι να έρθουν να τους σώσουν. Καθώς οι κοινωνικές νόρμες ξεθωριάζουν, τα παιδιά γίνονται βίαια και άγρια.

Πλούσιο σε πολιτικούς, κοινωνικούς και θρησκευτικούς συμβολισμούς, το κλασικό αυτό μυθιστόρημα αποτελεί μια σκοτεινή μεταφορά για τη φύση του ανθρώπου και τη λεπτή γραμμή που χωρίζει την πολιτισμένη κοινωνία από τη βαρβαρότητα διερευνόντας το κακό ως εγγενές στοιχείο της ανθρώπινης φύσης. «Τα έργα του, με τη σαφήνεια της τέχνης της ρεαλιστικής αφήγησης και την ποικιλομορφία και την οικουμενικότητα του μύθου, φωτίζουν την ανθρώπινη κατάσταση στον σημερινό κόσμο» ήταν τα σχόλια της Σουηδικής Ακαδημίας για τη βράβευση του William Golding με το Νόμπελ το 1983.

 

“Crash”, του J.G. Ballard (1973)
Πρόκειται για ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας, το οποίο εξερευνά τις σκοτεινές γωνιές της ανθρώπινης ψυχολογίας και τις σχέσεις μεταξύ της τεχνολογίας (και ειδικότερα των αυτοκινήτων), της βίας και της σεξουαλικότητας. Στο κέντρο της ιστορίας, ο πρωταγωνιστής Βον αναπτύσσει μια νοσηρή εμμονή με τα τροχαία ατυχήματα και την αναπόφευκτη σύνδεση τους με τον θάνατο και την ηδονή. Το “Crash” αναδεικνύει τη μηχανοποίηση του ανθρώπου και τη δυσοίωνη σύγκλιση ανθρώπινου σώματος και τεχνολογίας, ενώ αμφισβητεί ηθικές και κοινωνικές αξίες. Ο J.G. Ballard ασχολείται με την ιδέα της αυτοκαταστροφής μέσα από την εξέλιξη της τεχνολογίας και πώς αυτή η αλληλεπίδραση μπορεί να προκαλέσει νέες μορφές φετιχισμού.

Το βιβλίο παρουσιάζει με προκλητικό τρόπο την αποξένωση των ανθρώπων και την έλλειψη συναισθηματικής σύνδεσης στον σύγχρονο κόσμο, κάνοντας το “Crash” ένα έργο προφητικό για την εποχή μας. Το “Crash”, που σύμφωνα με τον ίδιο τον J.G. Ballard αποτελεί «μια εργαλειοθήκη απόγνωσης για χρήση σε ακραία κρίση», θεωρείται ένα από τα κορυφαία του μυθιστορήματα όλων των εποχών. Αν και πρόκειται για ένα δύσκολο έργο, μεταφέρθηκε με επιτυχία στον κινηματογράφο από τον Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ το 1996.

 

“Η ιστορία της Θεραπαινίδας”, της Margaret Atwood (1985)
Διαδραματίζεται σε μια εγγύς μέλλον Νέα Αγγλία σε μια πατριαρχική, ολοκληρωτική θεονομική πολιτεία γνωστή ως Δημοκρατία της Γαλαάδ, η οποία έχει ανατρέψει την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Στον δυστοπικό αυτό κόσμο όπου οι γυναίκες έχουν χάσει τα περισσότερα από τα δικαιώματά τους και χρησιμοποιούνται κυρίως για αναπαραγωγή, η πρωταγωνίστρια, η Offred, παλεύει για την επιβίωσή της. Η Atwood καταγράφει έναν κόσμο όπου η θρησκεία, η πατριαρχία και η κρατική εξουσία συνθλίβουν τα δικαιώματα των γυναικών, δημιουργώντας μια έντονη κοινωνική και πολιτική αλληγορία για τη θέση της γυναίκας. “Μια μεγαλοφυής, συγκλονιστική δυστοπία για το κακό που παραμονεύει στην ανθρώπινη φύση, Η Ιστορια της Θεραπαινιδας διαβάζεται και σαν σκοτεινό χρονικό μιας εναλλακτικής πραγματικότητας ή σαν σπαραχτική μαρτυρία για τη θέση της γυναίκας στον σύγχρονο κόσμο.” (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

 

“Μη μ’ αφήσεις ποτέ”, του Kazuo Ishiguro (2005)
Ο νομπελίστας Καζούο Ισιγκούρο υπογράφει ένα δυστοπικό, εφιαλτικό μυθιστόρημα για την ίδια την ανθρώπινη φύση και την εύθραυστη ουσία της ζωής, που ήταν υποψήφιο για το Βραβείο Booker, ενώ μεταφέρθηκε με επιτυχία και στον κινηματογράφο.

Η Κάθι, ο Τόμι και η Ρουθ είναι τρεις στενοί φίλοι που μεγαλώνουν σε ένα οικοτροφείο της Αγγλίας, το Χάισλαμ. Το οικοτροφείο έχει ελάχιστη επαφή με τον έξω κόσμο και οι καθηγητές προετοιμάζουν τους μαθητές για τη στιγμή που θα βγουν στην κοινωνία, καθώς έχουν μια πολύ σημαντική αποστολή.
Αλλά αυτό που τους κάνει ξεχωριστούς είναι μια ασύλληπτα σκληρή αλήθεια – και μια ακόμη πιο σκληρή μοίρα που τους περιμένει στον έξω κόσμο. Οι τρόφιμοι του Χάιλσαμ βρίσκονται εκεί για έναν συγκεκριμένο σκοπό. Για την ακρίβεια, έχουν φτιαχτεί γι’ αυτό τον σκοπό.

Το “Μη μ’ αφήσεις ποτέ” είναι ένα μυθιστόρημα πολλών επιπέδων. Μιλάει για την παιδική ηλικία, για την εφηβεία, για τη νεότητα. Για τις ανθρώπινες σχέσεις και για τον έρωτα. Για τον τρόπο που διαχειριζόμαστε τις ζωές μας. Μπορεί να διαβαστεί και ως επιστημονική φαντασία, για τα πράγματα που είναι δυνατόν να συμβούν στο μέλλον και για το πώς εμείς μπορεί να αντιδράσουμε σε αυτά. Διαβάζεται και ως αλληγορία: πόσοι άνθρωποι στον κόσμο υποφέρουν αυτή τη στιγμή για να εξυπηρετηθούν ή να σωθούν κάποιοι άλλοι;