«Αγαπημένη μου Μουντίτα»: Οι ερωτικές επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη στην φιλόσοφο Ελλη Λαμπρίδη

Η σχέση ζωής του Νίκου Καζαντζάκη με την πρώτη Ελληνίδα φιλόσοφο αποτυπώνεται γλαφυρά στις εκατοντάδες επιστολές του, που δημοπρατήθηκαν την Τρίτη – Περιλαμβάνουν εξομολογήσεις βαθιάς αγάπης και εκτίμησης, περιγράφουν τα ταξίδια τους και τον τρόπο που συμπεριέλαβε την αγαπημένη του στην «Οδύσσεια»

«Μια γυναίκα πρέπει να την αγαπάς τόσο πολύ που δεν θα τής περάσει καν η ιδέα πως κάποιος άλλος θα την αγαπήσει ποτέ περισσότερο!», έλεγε ο Νίκος Καζαντζάκης σκιαγραφώντας με λέξεις την υψηλή θέση που κατείχαν οι γυναίκες στη ζωή του, κι ας έχει χαρακτηριστεί, από ορισμένους, αμφίθυμη η εκπροσώπησή τους στο έργο του. Ο Καζαντζάκης συνδέθηκε με σπουδαίες γυναίκες, τις αγάπησε βαθιά, εμπνεύστηκε από εκείνες, παραδόθηκε στον έρωτα τον οποίο περιέγραφε «σαν τον αιθέρα, σκληρότερο από το ατσάλι, μαλακότερο από τον αγέρα που ανοίγει διαπερνάει τα πάντα φεύγει, ξεφεύγει…».

Μία από τις πολύ σημαντικές γυναίκες της ζωής του υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα φιλόσοφος, παιδαγωγός, βιβλιοκριτικός, αρθρογράφος και μεταφράστρια Ελλη Λαμπρίδη. Οι δυο τους γνωρίστηκαν τον Φεβρουάριο του 1918 στην Ελβετία. Εκείνος ταξίδευε όντας ακόμη παντρεμένος με την πρώτη του σύζυγο, τη συγγραφέα Γαλάτεια Αλεξίου, και εκείνη σπούδαζε Παιδαγωγικά με υποτροφία. Η βαθιά πνευματικότητά τους, η αντισυμβατικότητά τους, τα κοινά τους ενδιαφέροντα τούς έφεραν αμέσως κοντά. Εγιναν ζευγάρι και έζησαν μαζί για οκτώ μήνες. Μετά τον χωρισμό τους, ωστόσο, συνέχισαν να διατηρούν επικοινωνία μέχρι το 1927, οπότε επανασυνδέθηκαν για περίπου έναν χρόνο, για να περάσει στη συνέχεια η σχέση τους σε ένα άλλο επίπεδο, βαθιάς φιλίας και πνευματικής επικοινωνίας που θα διαρκούσε για ολόκληρη τη ζωή τους.

Οι επιστολές
Η πολυκύμαντη σχέση ζωής με την οποία συνδέθηκαν ο Νίκος Καζαντζάκης και η Ελλη Λαμπρίδη έχει αποτυπωθεί στις δεκάδες επιστολές που είχαν ανταλλάξει, 86 από τις οποίες, γραμμένες από το 1927 έως το 1952, δημοπρατήθηκαν, την Τρίτη, από τον οίκο Βέργος, μεταξύ άλλων σπάνιων βιβλίων, χειρογράφων, εγγράφων και χαρακτικών. Η εκτιμώμενη τιμή πώλησής τους, μαζί με την έκδοση «Αλληλογραφία με τη Μουντίτα» (ΜΙΕΤ, 2018), κυμαινόταν μεταξύ 12.000 και 16.000 ευρώ αλλά μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί αγοραστής.

Διαβάζοντας κανείς αυτές τις επιστολές μαθαίνει πολλές ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες όχι μόνο για τη σχέση τους, αλλά και για την προσωπικότητα, τη ζωή και τις συνθήκες παραγωγής του δημιουργικού έργου τους. Ο θαυμασμός και η βαθιά αγάπη που έτρεφε ο Νίκος Καζαντζάκης για την Ελλη Λαμπρίδη εκφραζόταν ιδανικά μέσα από το όνομα με το οποίο της απευθυνόταν στην αλληλογραφία τους: Μουντίτα, μια λέξη της βουδιστικής φιλοσοφίας που δηλώνει την ανιδιοτελή χαρά για την καλή τύχη των άλλων. Ηταν τόσο μεγάλη η αγάπη του για εκείνη και τόσο έντονη η επιρροή της πάνω του που τη συμπεριέλαβε και στα έργα του. Στο επικό ποίημά του «Οδύσεια» (ο ίδιος την έγραφε με ένα «σ») της δίνει τη μορφή μιας λεοπάρδαλης. Η αγαπημένη του είναι «η λιόπαρδη, το τρικέφαλο αγαθό, φωτιά, θεριό, καρδιά παλικαρίσια!» όπως θα αποκαλύψει στην επιστολή που θα της στείλει τον Αύγουστο του 1927:

«Αγαπημένη μου, αν θελήσει κανείς ν’ αναλύσει το γράμμα Σου θα το βρει τόσο πλούσιο – σαν την ψυχή ενός μεγάλου ανθρώπου: οργή, αγάπη, μίσος, έγνοια υψηλή, αδικία, τρυφερότητα, καρδιά, νου, φαντασία, όλα. Με βρήκε ολότελα μόνο, σε μια στιγμή δημιουργικής έντασης – αν και Κυριακή σήμερα είπα να γράψω για να γαληνέψω την πίκρα μου που άδικα ματαιώθηκε ο ερχομός Σου εδώ. Και να, ήρθες ολάκαιρη θυμωμένη, όλη νύχια, δόντια κίνηση – λιοπάρδισα. Και μου γεννήθηκε έντονη η επιθυμία να δώσω του Οδυσσέα ως μόνη συντροφιά στην έρημο, στην άσκησή του και στην καταστροφή της πολιτείας μου, μια λιόπαρδη. Αυτή θα ’ναι μαζί του πάντα, θα τον αγαπάει και θα τον τσαφουνίζει, θα τον γιομίζει πληγές και χάδια. Ετσι βρήκα πώς θα μπεις στην Οδύσεια, γιατί ως τώρα μου ήταν αδύνατο να Σε βάλω ως γυναίκα. Αυτό θα γίνει στη δεύτερη γραφή. Ωστόσο σημάδεψα σε διάφορα μέρη πού και πώς θα επεμβαίνεις – πληγώνοντας ή αγαπώντας ή και τα δυο μαζί».

Εναν χρόνο περίπου νωρίτερα, τον Ιούλιο του 1926, θα δημοσιευτεί στον «Ελεύθερο Τύπο» ένα άρθρο του Νίκου Καζαντζάκη με τίτλο «Η Μουντίτα κ’ εγώ», το οποίο μάλιστα θα αποτελέσει και την αφορμή της ερωτικής τους επανασύνδεσης. Τη Μουντίτα, όμως, κατά κόσμον Ελλη Λαμπρίδη, τη συναντάμε και σε άλλα έργα του σπουδαίου συγγραφέα, όπως στην αφιέρωση στο δράμα «Νικηφόρος Φωκάς» (1927) και στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας» (1927) όπου υπάρχει ένα γράμμα στην «Αγαπημένη Μουντίτα».

Μία από τις μεγάλες, τις αθεράπευτες αδυναμίες του Καζαντζάκη ήταν τα ταξίδια. Εικόνες που είδε και συναισθήματα που βίωσε σε αυτά τα ταξίδια αποτύπωσε σε επιστολές προς την τότε αγαπημένη του, οι οποίες έχουν τη μορφή προσωπικού ημερολογίου.

Στις 18 Φεβρουαρίου του 1927, ανήμερα των 44ων γενεθλίων του, της έγραφε μαγεμένος από την Αίγυπτο (απόδοση στη δημοτική): «Αγαπητή Μουντίτα, αυτή η μέρα που γεννήθηκα είναι από τις πιο ευτυχισμένες της ζωής μου. Βρίσκομαι στην κορυφή όπου ο Θεός έδωσε στον Μωυσή τις 10 εντολές, σε ύψος 2.500 μέτρα! Βλέπω κάτω, ολόγυρα, ό,τι τόσα χρόνια πεθύμησαν τα μάτια μου – την Αραβία. Από τη μια μεριά η Ερυθρά Θάλασσα και από την άλλη ο Περσικός Κόλπος. Κι ανάμεσα αγριότατα, γιγάντια βουνά, πέρα κάτασπρη, αχνίζοντας, η έρημος. Τραχύτερο, ηρωικότερο, αγριότερο βουνό δεν μπορεί υπάρχει. Στα χιόνια πάνω ανεβαίνοντας είδαμε τα ίχνη λιονταριού που μόλις είχε περάσει. Σαν να ‘ταν τα ίχνη του Ιεχωβά. Μήτε ένα χόρτο, μήτε μια καλύβα, μήτε μια φοινικιά. Ερημιά σκληρή, αδυσώπητη, θαυμάσιο πλαίσιο για να περιφέρεται η ψυχή του αληθινού ανθρώπου».

«Αγαπημένη μου Μουντίτα»: Οι ερωτικές επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη στην φιλόσοφο Ελλη Λαμπρίδη
18 Φεβρουαρίου 1927, Αίγυπτος: «Αγαπημένη Μουντίτα, αυτή η μέρα που γεννήθηκα είναι από τις πιο ευτυχισμένες της ζωής μου. Βρίσκομαι στην κορυφή όπου ο Θεός έδωσε στον Μωυσή τις 10 εντολές, σε ύψος 2.500 μέτρα»

Λίγους μήνες αργότερα, το φθινόπωρο του 1927, θα της περιγράψει τις προετοιμασίες που κάνει για το πολυπόθητο ταξίδι του στη Ρωσία: «Θα φύγω στις 13 Οχτ. Μα με τις τρικυμίες τώρα δεν ξέρω τι ώρα θα ρθει το βαπόρι. Πάντως στο κελί στις 3 το απόγευμα κι έπειτα κατά τις 5 θα ‘χω πολλές δουλειές: εφημερίδες Pass (port) κ.λπ. Αν μπορείς να ‘ρθεις, το κλειδί θα το αφήσω στο συνηθισμένο τόπο. Το στρώμα θα το στείλω με ταχυδρόμο στον Πειραιά και θα Σου πω από πού μπορεί να ζητηθεί, δεν είδα ακόμα τον ταχυδρόμο να συνεννοηθώ. Χαίρομαι που θα Σε δω γρήγορα και πολύ. Φοβούμαι δεν θα μου επιτρέψουν να φύγω για τη Ρωσία. Να δούμε. Σε φιλώ πολύ, daragaya maya! Ν». Το ταξίδι αυτό που τόσο λαχταρούσε θα γίνει τελικά και θα διαρκέσει τρεις ολόκληρους μήνες, από τον Οκτώβριο ως τον Δεκέμβριο του 1927.

«Εχω μέσα μου μια απελπισία»

Μετά τον οριστικό χωρισμό τους ο Νίκος Καζαντζάκης θα συνεχίσει να γράφει επιστολές στην Ελλη Λαμπρίδη. Τον Οκτώβριο του 1929 της ανοίγει, από την Τσεχοσλοβακία όπου βρίσκεται, διάπλατα την ψυχή του, η οποία μοιάζει να είναι γεμάτη σκοτάδια: «Αγαπημένη Μουντίτα! Δύσκολο πολύ να αρχίσω το γράμμα σε σένα, γιατί σε τέτοια οξύτητα έχει φθάσει η εσωτερική σου ζωή, δύναμη, πίστη κι απιστία, πίκρα,”κυνικότητα”, όπως λες, που όλες οι λέξεις χάνουν όλο τους το περιεχόμενο ή αποκτούν απροσδόκητες γκριμάτσες σαν να ’πεσαν σε κοίλο ή κυρτό καθρέφτη. Στην αρχή θέλησα να σού μιλήσω για την εργατική μου ζωή εδώ, που θα ήταν απαρηγόρητα κακοτράχαλη αν δεν την ανάγκαζα εγώ να γίνει “ευτυχία”. Υστερα μετάνιωσα. Τι σ’ ενδιαφέρει; Μητέρα, παιδί, Αθήνα, “ασφάλεια” – ή θα την περιφρονούσες αυτή τη ζωή ή θα τη ζήλευες ή θα τη μισούσες. Εχω μέσα μου μια απελπισία τόσο άγρια, σιωπηλή, τόσο ό,τι κάνω μού είναι μισητό -προ πάντων όταν θερμαίνει τη λεγόμενη καρδιά ή το λεγόμενο νου- που ξέρω πια θετικά πως ένα πράμα μονάχα μπορεί να με χορτάσει, ένα μονάχα είναι ίσα ίσα ή μπορεί να με γιομίσει – ο θάνατος…». Για να καταλήξει σημειώνοντας με νόημα: «Αγαπημένη Μουντίτα ο “Θεός” της Ασκητικής που αγαπάμε κι οι δυο, να σε κάνει να βλέπεις τη ζωή καλύτερα από μένα!».

«Αγαπημένη μου Μουντίτα»: Οι ερωτικές επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη στην φιλόσοφο Ελλη Λαμπρίδη
18 Οκτωβρίου 1929,Τσεχοσλοβακία: «Αγαπημένη Μουντίτα! Δύσκολο πολύ να αρχίσω το γράμμα σε σένα γιατί σε τέτοια οξύτητα έχει φθάσει η εσωτερική σου ζωή, δύναμη, πίστη κι απιστία, πίκρα,”κυνικότητα”, όπως λες, που όλες οι λέξεις χάνουν όλο τους το περιεχόμενο…»

Η προετοιμασία για το Νόμπελ
Μπορεί η ερωτική σχέση του Καζαντζάκη και της Λαμπρίδη να τελείωσε οριστικά αυτή τη φορά, τον Ιανουάριο του 1928 -εκείνος είχε ήδη γνωρίσει τη μέλλουσα δεύτερη σύζυγό του, Ελένη Σαμίου-, ωστόσο η τακτική επικοινωνία τους συνεχίστηκε. Οι δυο τους, μάλιστα, συνεργάστηκαν στενά για τη μετάφραση και τη διεθνή κυκλοφορία των βιβλίων του, αλλά και για την προετοιμασία της υποψηφιότητάς για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, το οποίο, δυστυχώς και αδίκως, δεν πήρε ποτέ.

Το καλοκαίρι του 1943 της γράφει από την Αγγλία όπου βρίσκεται: «Ακόμα Σε παρακαλώ θερμά τούτο: Ελαβα σήμερα γράμμα από τη Σουηδία και λέει πως δεν έλαβαν ακόμη την “Οδύσεια” που τους είχε σταλεί από την Αθήνα (πριν τρεις μήνες) για το Nobel. Γι’ αυτό είναι κατεπείγουσα ανάγκη να σταλεί αμέσως το αντίτυπο Waterlow (Βρετανός διπλωμάτης, πρέσβης στην Αθήνα από το 1933 έως το 1939) – το παίρνεις και σκίζεις το φύλλο όπου η αφιέρωση και γράφεις: Στη Σουηδική Ακαδημία, Βραβείο Nobel λογοτεχνίας, αγγλιστί, κι από κάτω το όνομά μου με κεφαλαία γράμματα για να μη φαίνεται ο γραφικός σου χαρακτήρας. Κι άμα γίνουν αυτά συνεννοείσαι με τον Wallare πώς να σταλεί αμέσως κι ασφαλώς στη Στοκχόλμη. Καταλαβαίνεις τι σημασία έχει αυτό για μένα και Σε παρακαλώ μην το αμελήσεις ούτε μια μέρα. Να προλάβει να βρίσκεται εκεί η “Οδύσεια” όσο το δυνατόν ταχύτερα. Σε παρακαλώ θερμά. Και γράψε μου αμέσως όταν γίνουν αυτά, να ησυχάσω. Σε παρακαλώ. Πάντα. Το γιατρικό!».
«Αγαπημένη μου Μουντίτα»: Οι ερωτικές επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη στην φιλόσοφο Ελλη Λαμπρίδη
Η Έλλη Λαμπρίδη

Σε Γυμνάσιο Αρρένων
Γεννημένη στην Αθήνα το 1896, κόρη του δικηγόρου δημοσιογράφου, εκδότη εφημερίδας και βουλευτή στην κυβέρνηση Βενιζέλου Ιωάννη Λαμπρίδη, και της Αθηναίας δασκάλας πιάνου Ελένης Φωτιάδου, η Έλλη Λαμπρίδη μεγάλωσε μέσα σε ένα περιβάλλον γόνιμο και ανέπτυξε από νωρίς πολλά και έντονα ενδιαφέροντα. Ο δυναμικός της χαρακτήρα μάλιστα διαφάνηκε από νωρίς, όταν επέμεινε και κατάφερε τελικά να φοιτήσει σε Γυμνάσιο Αρρένων, μιας και ήταν ο μόνος τρόπος για να μπορέσει να εισαχθεί, αργότερα, στο Πανεπιστήμιο.

Σπούδασε αρχικά στο τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και στη συνέχεια Παιδαγωγικά στην Ελβετία ενώ σταδιακά άρχισε να στρέφει το ενδιαφέρον της προς τη φιλοσοφία, επιλογή που ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τις συντηρητικές αντιλήψεις της εποχής.

Για μια τριετία, από το 1920 έως το 1923, θα εργαστεί ως εκπαιδευτικός στην Κωνσταντινούπολη όπου θα γνωρίσει τον Κωνσταντίνο Στυλιανόπουλο με τον οποίο θα παντρευτεί και θα αποκτήσει μια κόρη, τη Νίκη. Ο γάμος αυτός θα λείξει άδοξα σε σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ η μοίρα της μοναχοκόρης της θα είναι τραγική καθώς θα σκοτωθεί, το 1945, από θραύσμα βρετανικού όλμου.

Η Έλλη Λαμπρίδη είχε μόλις επιστρέψει στην Ελλάδα από το Λονδίνο, όπου ζούσε από το 1940, συμμετέχοντας ενεργά στον αγώνα κατά του πολέμου, δίνοντας ενημερωτικές ομιλίες και συγκεντρώνοντας χρήματα για τον Ερυθρό Σταυρό. Η αντιπολεμική αυτή δράση της μάλιστα ήταν η αιτία που τής στέρησε την ελληνική ιθαγένεια αναγκάζοντάς την να μείνει «αιχμάλωτη» στη Μεγάλη Βρετανία μέχρι το 1960 οπότε και κατάφερε να επαναπατριστεί οριστικά. Η ζωή της ωστόσο θα είναι δύσκολο καθώς αντιμετωπίζει βιοποριστικά προβλήματα.

Παρόλα αυτά παραδίδει μαθήματα για να εξασφαλίσει τα προς το ζην ενώ παράλληλα κάνει μεταφράσεις, γράφει φιλοσοφικά βιβλία, δοκίμια, μελέτες αλλά και το αυτοβιογραφικό βιβλίο στο οποίο έδωσε το όνομα της πρόωρα χαμένης κόρης της, «Νίκη». Η Χούντα των Συνταγματαρχών θα τής απαγορεύσει την έξοδο από τη χώρα κι εκείνη θα αφήσει την τελευταία της πνοή, πριν προλάβει να δει τον ήλιο της Δημοκρατίας να υψώνεται στον ελληνικό ουρανό.
Η σχέση της με τον Νίκο Καζαντζάκη υπήρξε καθοριστική και ισόβια καθώς δεν τον ξεπέρασε ποτέ. Παρά τα όσα τούς ένωναν υπήρχαν άλλα τόσα που τούς χώριζαν. «Ο Καζαντζάκης ήταν πλασμένος να συμβιώσει με γυναίκα που ήταν διατεθειμένη να απαρνηθεί τον εαυτό της. Να προσαρμοστεί με τον δικό του τρόπο. Να υποταχτεί στην καθημερινότητά του» έγραψε μετά τον χωρισμό τους.
«Αγαπημένη μου Μουντίτα»: Οι ερωτικές επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη στην φιλόσοφο Ελλη Λαμπρίδη

Κι εκείνος όμως, ήξερε βαθιά μέσα του, πως δεν μπορούσε να την κάνει ευτυχισμένη. Τής είχε εξομολογηθεί μάλιστα σε μια από τις επιστολές του, τον Ιούνιο του 1927: «Ίσως δεν μπορώ να αγαπήσω όπως θες, ανθρώπινα, έτσι, σαν άνθρωπος απλός, θερμός, που αγαπά ένα πρόσωπο, ζαλίζεται, τίποτα πια άλλο δεν υπάρχει. Κανέναν άνθρωπο δεν αγάπησα σαν εσένα κι όμως ούτε μια στιγμή δεν μπόρεσα να σου δώσω αυτό που λες, θες, ευτυχία».

πηγή:www.protothema.gr