Υπάρχουν σκηνοθέτες που φτιάχνουν ιστορίες.
Και υπάρχει ο Ταρκόφσκι, που φτιάχνει χρόνο.

Ο Αντρέι Ταρκόφσκι θεωρείται ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του ρωσικού κινηματογράφου και, χωρίς υπερβολή, ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς που γνώρισε ποτέ η έβδομη τέχνη. Για πολλούς είναι ο άνθρωπος που ανέδειξε όσο λίγοι το σοβιετικό σινεμά μετά τον Σεργκέι Αϊζενστάιν — όχι με προπαγάνδα ή συνθήματα, αλλά με εικόνες που μοιάζουν να κουβαλούν ψυχή.

Από την ποίηση στο κάδρο

Γεννημένος στις 4 Απριλίου 1932 στη Ζαβράγιε της Ρωσίας, ήταν γιος του σπουδαίου ποιητή Αρσένι Ταρκόφσκι. Και αυτό φαίνεται: ο Ταρκόφσκι δεν “έγραφε” ταινίες — τις ποιούσε.

Πριν φτάσει στον κινηματογράφο, πέρασε από πολλά μονοπάτια: μουσική, ζωγραφική, γλυπτική, αραβικά. Για ένα διάστημα δούλεψε και ως γεωλόγος στη Σιβηρία — μια εμπειρία που μοιάζει να έχει αφήσει πάνω του εκείνη τη σιωπή της απεραντοσύνης που βλέπεις αργότερα στα πλάνα του.

Το 1956 μπαίνει στην περίφημη σχολή VGIK στη Μόσχα, με δάσκαλο τον Μιχαήλ Ρομ («Αληθινός Φασισμός»). Εκεί, συμμαθητής του ήταν και ο Σεργκέι Παρατζάνωφ («Σαγιάτ Νόβα») — δύο μυαλά που δεν χωρούσαν εύκολα σε κανένα “πλαίσιο”.

Η πρώτη σπίθα και το πρώτο μεγάλο χτύπημα

Το 1960 αποφοιτά με την πτυχιακή του ταινία «Ο οδοστρωτήρας και το βιολί» (46’), ένα έργο που ήδη αφήνει σημάδια της ευαισθησίας του.

Και μετά… έρχεται η έκρηξη:
«Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν» (1962). Η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του κερδίζει Χρυσό Λέοντα στη Βενετία και τον βάζει κατευθείαν στο παγκόσμιο κάδρο. Κάτι σαν “καλησπέρα σας, ήρθα”.

Η σύγκρουση με το καθεστώς

Το 1969 γυρίζει τον «Αντρέι Ρουμπλιόφ», έργο με χριστιανικό/πνευματικό πυρήνα, που αντιμετωπίζεται εχθρικά από τις σοβιετικές αρχές και απαγορεύεται για δύο χρόνια.
Ο Ταρκόφσκι δεν ήταν ο τύπος του “δημόσιου αντάρτη”· δεν έκανε το επάγγελμα της διαφωνίας. Το βασικό του παράπονο ήταν πιο απλό και πιο πικρό: δεν του επέτρεψαν να γυρίσει όσα οραματιζόταν.

Και εδώ είναι η ειρωνεία: ούτε στη Δύση θα ήταν εύκολα “βολικός”, γιατί η προσωπική του γραφή δεν σηκώνει πολλές εκπτώσεις.

Η εξορία που δεν γιατρεύεται

Το 1983 γράφει στο ημερολόγιό του κάτι που τον συνοψίζει:
«Είμαι χαμένος. Δεν μπορώ να ζήσω στη Ρωσία, αλλά ούτε μακριά από αυτήν».

Βρίσκεται στην Ιταλία για τη «Νοσταλγία» και τελικά εγκαθίσταται μόνιμα сначала εκεί και έπειτα στη Γαλλία. Η τελευταία του ταινία, «Η Θυσία» (1986), γυρίζεται στη Σουηδία και κερδίζει τρία βραβεία στις Κάννες.
Λίγους μήνες μετά, στις 29 Δεκεμβρίου 1986, πεθαίνει στο Παρίσι από καρκίνο.

Τα μοτίβα του: νερό, φωτιά, μνήμη — και κάτι που πονάει

Ο κόσμος του Ταρκόφσκι έχει σταθερά υλικά: χριστιανικά και μεταφυσικά θέματα, αργούς ρυθμούς, μακρά πλάνα, μια αισθητική που μοιάζει να έχει βγει από όνειρο που σε κυνηγά.

Επαναλαμβανόμενα μοτίβα:

• όνειρα
• μνήμη
• παιδική ηλικία
• τρεχούμενο νερό
• βροχή
• φωτιά
• αναμνήσεις που δεν “κάθονται” ήσυχα

Και μέσα σε όλα αυτά, ο ίδιος έδωσε ένα όνομα στη θεωρία του:

«Η γλυπτική του χρόνου»

Ο Ταρκόφσκι πίστευε πως η ουσία του κινηματογράφου είναι η μεταμόρφωση της ανθρώπινης εμπειρίας του χρόνου.
Το αμοντάριστο υλικό — έλεγε — καταγράφει τον πραγματικό χρόνο. Γι’ αυτό χρησιμοποιούσε αργό ρυθμό και μεγάλα πλάνα: για να νιώσει ο θεατής ότι ο χρόνος περνά, χάνεται, βαραίνει, αλλά και ότι κάθε στιγμή έχει μοναδικότητα.

Αυτή η “γλυπτική” φαίνεται καθαρά σε κορυφαίες στιγμές όπως ο «Καθρέπτης» (1975) και ο «Στάλκερ» (1979).

Και κάτι ακόμα: δεν τον ενδιέφεραν τα “κρυφά μηνύματα” τύπου παζλ. Δεν ήταν σκηνοθέτης των συμβόλων.
Μιλούσε με εικόνες. Και στο ημερολόγιό του σημείωνε ότι ο συμβολισμός είναι δείγμα φθοράς, επιμένοντας στη δύναμη της καθαρής, ισχυρής εικόνας.
«Η εικόνα είναι σαν ένας σβώλος ζωής», έγραφε.

---

Η εργογραφία του Αντρέι Ταρκόφσκι

Ταινίες

• «Οι Δολοφόνοι» (Ubiitsy, 19’, 1958) – φοιτητική, βασισμένη σε Χέμινγουεϊ
• «Δεν υπάρχει αναχώρηση σήμερα» (Segodnya uvolneniya ne budet, 45’, 1959) – φοιτητική
• «Ο οδοστρωτήρας και το βιολί» (Katok i skripka, 46’, 1960) – πτυχιακή
• «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν» (Ivanovo detstvo, 95’, 1962) – Χρυσός Λέοντας Βενετίας
• «Αντρέι Ρουμπλιόφ» (Andrei Rublyov, 205’, 1969)
• «Σολάρις» (Solyaris, 165’, 1972) – από το μυθιστόρημα του Στανισλάβ Λεμ
• «Καθρέπτης» (Zerkalo, 108’, 1975)
• «Στάλκερ» (Stalker, 163’, 1979) – από τη νουβέλα των αδελφών Στρουγκάτσκι
• «Ταξίδι στο χρόνο» (Tempo di viaggio, 62’, 1983) – τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ
• «Νοσταλγία» (Nostalghia, 125’, 1983)
• «Θυσία» (Offret, 149’, 1986) – τρία βραβεία στις Κάννες

Βιβλία (του/για τον ίδιο)

• «Μαρτυρολόγιο» – ημερολόγιο 1970–1986 (εκδ. Ινδικτος, 2006)
• «Σμιλεύοντας τον χρόνο» (εκδ. Νεφέλη, 1987)

Βιβλία για τον Ταρκόφσκι

• Αντρέι Ταρκόφσκι: Μια ξενάγηση στο έργο του – Αντουάν Ντε Μπεκ (Γκοβόστης, 1991)
• Αντρέϊ Ταρκόφσκι – Γιάννης Βασιλειάδης (Αιγόκερως, 2003)
• Ο ποιητής Αντρέι Ταρκόφσκι – Μάκης Μωραίτης (Καθρέφτης, 1997)
• Ταρκόφσκι, ένας νοσταλγός του παραδείσου – Σωτήρης Γουνελάς (Διάττων, 2002)

---

Με πληροφορίες από: Σαν σήμερα