Ο Νίκος Ξυλούρης, γνωστός και ως Ψαρονίκος ή με το τιμητικό προσωνύμιο «Αρχάγγελος της Κρήτης», υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους Έλληνες μουσικούς και τραγουδιστές του λαϊκού, δημοτικού και έντεχνου τραγουδιού. Η μουσική του παρακαταθήκη επηρέασε βαθιά την ελληνική μουσική σκηνή, ενώ η συμβολή του στη διάσωση και ανάδειξη της κρητικής παραδοσιακής μουσικής ήταν καθοριστική.

Ο Νίκος Ξυλούρης γεννήθηκε στις 7 Ιουλίου 1936 στο ορεινό χωριό Ανώγεια Μυλοποτάμου, στο Ρέθυμνο της Κρήτης. Προερχόταν από οικογένεια με βαθιά μουσική παράδοση και σημαντικούς λυράρηδες. Σε ηλικία πέντε ετών, βίωσε τη φρίκη του πολέμου, όταν τα γερμανικά στρατεύματα κατέστρεψαν ολοσχερώς το χωριό του. Οι κάτοικοι εκτοπίστηκαν, αναζητώντας καταφύγιο σε γειτονικές περιοχές μέχρι την απελευθέρωση της Κρήτης. Ο Ξυλούρης μεγάλωσε μέσα σε αυτό το δύσκολο περιβάλλον, ωστόσο η μουσική υπήρξε το καταφύγιο και η έμπνευσή του.

Τα πρώτα βήματα στη μουσική

Από μικρή ηλικία, ο Νίκος Ξυλούρης έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μουσική και τη λύρα. Με τη βοήθεια του δασκάλου του, Μενέλαου Δραμουντάνη, κατάφερε να πείσει τον πατέρα του να του αγοράσει την πρώτη του λύρα. Αυτή η κίνηση καθόρισε τη μετέπειτα πορεία του. Ο νεαρός Ξυλούρης σταμάτησε το σχολείο και, ως αυτοδίδακτος μουσικός, άρχισε να παίζει λύρα, γράφοντας μαντινάδες και συμμετέχοντας σε τοπικά γλέντια, γάμους και πανηγύρια.

Στα 17 του χρόνια, αποφάσισε να μετακομίσει στο Ηράκλειο, αναζητώντας επαγγελματικές ευκαιρίες στη μουσική. Ξεκίνησε να εργάζεται στο νυχτερινό κέντρο «Κάστρο», όμως ήρθε αντιμέτωπος με τη στροφή του κοινού προς την ευρωπαϊκή μουσική, γεγονός που δυσκόλεψε την αρχική του πορεία. Παρά τις αντιξοότητες, ο Ξυλούρης δεν εγκατέλειψε το όνειρό του.

Η επιστροφή στην Κρήτη και η πρώτη επιτυχία

Το 1958, γνώρισε την Ουρανία Μελαμπιανάκη, με την οποία παντρεύτηκε στις 21 Μαΐου του ίδιου έτους. Η υποστήριξη της συζύγου του αποδείχθηκε καθοριστική για την καλλιτεχνική του πορεία. Επιστρέφοντας στο Ηράκλειο, βρήκε σταδιακά την αναγνώριση που του άξιζε. Ο κόσμος άρχισε να τον αγκαλιάζει και να οργανώνει γλέντια για να τον ακούσει. Τον Νοέμβριο του 1958 ηχογράφησε τον πρώτο του δίσκο «Μια μαυροφόρα που περνά», που έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής. Η επιτυχία του άνοιξε τον δρόμο για νέες ηχογραφήσεις και συνεργασίες.

Το 1960, γεννήθηκε ο γιος του, Γιώργος, ενώ το 1966 ήρθε στον κόσμο η κόρη του, Ρηνιώ. Το ίδιο έτος, συμμετείχε σε φεστιβάλ μουσικής στο Σαν Ρέμο, όπου κέρδισε το πρώτο βραβείο, ερμηνεύοντας ένα συρτάκι με τη λύρα του. Το 1967, άνοιξε το δικό του μουσικό κέντρο «Ερωτόκριτος» στο Ηράκλειο, το οποίο τον βοήθησε να εξασφαλίσει οικονομική σταθερότητα.

Η καταξίωση στην Αθήνα και οι μεγάλες συνεργασίες

Το 1969, ο Νίκος Ξυλούρης ηχογράφησε το άλμπουμ «Ανυφαντού», που σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Την ίδια χρονιά, μετακόμισε μόνιμα στην Αθήνα, όπου συνεργάστηκε με τον ποιητή και σκηνοθέτη Ερρίκο Θαλασσινό, ο οποίος τον σύστησε στον συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο. Μαζί δημιούργησαν σπουδαία έργα, όπως το «Χρονικό» και τα «Ριζίτικα». Η φωνή του Ξυλούρη, βαθιά και συναισθηματική, ανέδειξε τις μουσικές αυτές δημιουργίες και κέρδισε τις καρδιές του κοινού.

Η Αντίσταση και τα χρόνια της Δικτατορίας

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974), η μουσική του Νίκου Ξυλούρη έγινε σύμβολο αντίστασης. Το 1971, ξεκίνησε εμφανίσεις στην μπουάτ «Λήδρα», ενώ το 1973 συμμετείχε στο θρυλικό θεατρικό έργο «Το μεγάλο μας τσίρκο», σε μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου και πρωταγωνιστές τους Κώστα Καζάκο και Τζένη Καρέζη. Οι ερμηνείες του Ξυλούρη συγκίνησαν τον κόσμο και έγιναν σύμβολο του αγώνα για ελευθερία.

Τον Νοέμβριο του 1973, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, τραγουδούσε μαζί με τους φοιτητές πίσω από τα κάγκελα, ερμηνεύοντας τραγούδια όπως το «Πότε θα κάνει ξαστεριά». Αυτές οι στιγμές αποτυπώθηκαν σε φωτογραφίες και έγιναν σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα.

Μεταπολίτευση και διεθνής αναγνώριση

Μετά την πτώση της δικτατορίας, ο Νίκος Ξυλούρης συνέχισε την πορεία του με ακόμα μεγαλύτερη αναγνώριση. Το 1976, η Γαλλική Μουσική Ακαδημία Charles Cross τον τίμησε με το πρώτο βραβείο στην κατηγορία της Διεθνούς Λαϊκής Μουσικής, για την ερμηνεία του στα «Ριζίτικα».

Παράλληλα, ηχογράφησε τραγούδια των Σταύρου Ξαρχάκου, Γιάννη Μαρκόπουλου, Χρήστου Λεοντή και Ηλία Ανδριόπουλου, ενώ επανήλθε και στα παραδοσιακά τραγούδια της Κρήτης.

Το Τέλος

Το 1979, στην ακμή της καριέρας του, διαγνώστηκε με καρκίνο των πνευμόνων. Παρά τις επεμβάσεις και τις θεραπείες, η υγεία του επιδεινώθηκε. Στις 8 Φεβρουαρίου 1980, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία μόλις 43 ετών.

Η φωνή του, ωστόσο, συνεχίζει να συγκινεί και να εμπνέει. Είναι ενταφιασμένος στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.

Ο Νίκος Ξυλούρης άφησε ανεξίτηλο το σημάδι του στη μουσική και στον ελληνικό πολιτισμό, παραμένοντας ζωντανός στις καρδιές όλων.