Από το 1930 έως το 1980 τρεις πολυκατοικίες της Αθήνας μαρτυρούν την ιστορία της πόλης -ενδιαμέσως υπήρξε η αντιπαροχή.

Η ιστορία πάνω-κάτω έχει ως εξής: Όταν το κράτος δεν έχει χρήματα να διαθέσει και οι τράπεζες δεν είναι σε θέση να παρέχουν παρά μόνο ελάχιστα δάνεια, οι έχοντες γη και οι πολιτικοί μηχανικοί «αναγκάζονται» να ανακαλύψουν εναλλακτικούς τρόπους προκειμένου να δημιουργήσουν περισσότερο χώρο για να καλύψουν τις στεγαστικές ανάγκες ενός πληθυσμού που όλο και αυξάνεται.

Αυτή ακριβώς ήταν η πραγματικότητα στην Αθήνα του πρώτου μισού της δεκαετίας του ’50 όταν χιλιάδες άνθρωποι από την φτωχή, ελληνική επαρχία πήραν την απόφαση να αφήσουν για πάντα πίσω τον τόπο καταγωγής τους και να αναζητήσουν μία καλύτερη, πιο εύπορη μοίρα στη μεγάλη πρωτεύουσα.

Μόνο που η αραιοκατοικημένη, τότε, Αθήνα δεν μπορούσε σε καμία περίπτωση να ανταποκριθεί στο σαρωτικό κύμα εσωτερικών μεταναστών που έψαχναν απεγνωσμένα για μία προσιτή κατοικία. Αυτό ήταν το δεδομένο που εκμεταλλεύτηκαν όσοι είχαν ένα οικόπεδο για να διαθέσουν και όσοι είχαν τα οικονομικά μέσα για να χτίσουν με σχετικά χαμηλό κόστος ένα άνετο σύμπλεγμα κατοικιών, που θα ήταν αρκετά άνετο για να χωρέσει δεκάδες οικογένειες.

Η έννοια της αντιπαροχής, λοιπόν, φάνταζε ιδανική για τις ανάγκες της ελληνικής, κοινωνίας του ’50, η οποία χρειαζόταν άμεσα να βγάλει κέρδος, αλλά και να δώσει λύση στο μεγάλο στεγαστικό ζήτημα της εποχής

«Οι Έλληνες κατάφεραν να εφεύρουν ένα δικό τους, εσωτερικό σύστημα χρηματοδότησης»

Η έννοια της αντιπαροχής, λοιπόν, φάνταζε ιδανική για τις ανάγκες της ελληνικής, κοινωνίας του ’50, η οποία χρειαζόταν άμεσα να βγάλει κέρδος, αλλά και να δώσει λύση στο μεγάλο στεγαστικό ζήτημα της εποχής. Αυτό αναφέρει και ένα παλαιότερο ρεπορτάζ του Bloomberg, στο οποίο ο συντάκτης Feargus O’Sullivan εξιστορεί με πολύ ενδιαφέρον τρόπο την πρωτοφανή για τα διεθνή δεδομένα ιστορία της αθηναϊκής πολυκατοικίας, η οποία γεννήθηκε μέσα από το φαινόμενο της αντιπαροχής.

«Οι Έλληνες κατάφεραν να εφεύρουν ένα δικό τους, εσωτερικό σύστημα χρηματοδότησης, τη στιγμή που δεν υπήρχαν καθόλου διαθέσιμα κεφάλαια. Το νέο σύστημα λειτουργούσε ως εξής: ο ιδιοκτήτης γης παραχωρούσε δωρεάν το οικόπεδο του στον εργολάβο, ο οποίος δεσμευόταν να του δώσει σαν αντάλλαγμα ένα συγκεκριμένο αριθμό διαμερισμάτων μετά την ολοκλήρωση τους», γράφει το Bloomberg.

Kαι προσθέτει: «Συνήθως τα διαμερίσματα που λάμβανε ο ιδιοκτήτης του οικοπέδου ήταν 2 έως 5 και ο ίδιος ήταν ελεύθερος να τα διαθέσει όπως εκείνος επιθυμούσε. Μπορούσε να ζήσει εκεί, να τα νοικιάσει ή να τα πουλήσει. Ένα πρωτότυπο, αυτοδιαχειριζόμενο σύστημα ανοικοδόμησης, το οποίο δεν στηρίχτηκε σε κάποια νομοθεσία ή κρατική πρωτοβουλία παρά το γεγονός ότι το ελληνικό κράτος είχε επιχειρήσει να προωθήσει την κατασκευή νέων κατοικιών με διάφορες φοροαπαλλαγές».

Ας δούμε τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα αθηναϊκών πολυκατοικιών και την ιστορία που τις συνοδεύει.

---

Η Στρογγυλή Πολυκατοικία στην Κηφισιά

Οι κυλινδρικοί όγκοι δεν είναι κάτι το περίεργο στην αρχιτεκτονική, ωστόσο, στο συγκεκριμένο σύμπλεγμα πολυκατοικιών στη Λ. Κηφισίας, στην Κηφισιά, γνώρισαν την αποθέωση. Στην εποχή του (1973 – 1974) το κτίριο, που είναι έργο του αρχιτέκτονα Νίκου Δεσποτίδη, θεωρήθηκε τεχνολογικός άθλος και αρχιτέκτονες του εξωτερικού κατέφθασαν στην Αθήνα για να το θαυμάσουν.

Όταν χτίστηκε η στρογγυλή βάση του κυκλοφόρησε η φήμη ότι προοριζόταν για να κατασκευαστεί σιλό αποθήκευσης του υποτιθέμενου «θαυματουργού νερού του Καματερού» (θεραπευτικό εύρημα τύπου «φραπελιά»).

Σήμερα εξακολουθεί να επιδεικνύει αγέρωχα την ευπρόσδεκτα παράξενη στρογγυλάδα του, που αμφισβητεί το στερεότυπο του ορθογωνισμένου κτιρίου-κουτιού.

---

Η Μπλε Πολυκατοικία στα Εξάρχεια

Η Μπλε πολυκατοικία είναι μια από τις παλαιότερες πολυκατοικίες της Αθήνας και αποτελεί σταθμό στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Κατασκευάστηκε την περίοδο 1932-1933 για λογαριασμό της οικογένειας Αντωνόπουλου από τον αρχιτέκτονα Κυριάκο Παναγιωτάκο και βρίσκεται στην διασταύρωση των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους στην περιοχή των Εξαρχείων.

Το όνομά της οφείλεται στο αρχικό της μπλε χρώμα που επιμελήθηκε ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς.

Πρόκειται ουσιαστικά για δύο κτήρια, με διαφορετικές εισόδους, που ενώνονται μεταξύ τους μέσω του δώματος και του φωταγωγού.

Στο δώμα παλιότερα υπήρχε εντευκτήριο, το οποίο όμως διαλύθηκε για να φτιαχτούν επτά νέα διαμερίσματα αυξάνοντας έτσι τον αριθμό στα 39.

Στα αρχικά σχέδια του Παναγιωτάκου προβλεπόταν και πισίνα, η οποία τελικά δεν κατασκευάστηκε.

Το έργο αυτό για την εποχή του ήταν πρωτοποριακό και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του μοντερνισμού της δεκαετίας του ’30. Ο αρχιτέκτονας και διακοσμητής Λε Κορμπυζιέ δήλωσε για τη μπλε πολυκατοικία ότι «είναι πολύ όμορφη»

Το κτίριο κατά την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στέγασε την αντικατασκοπική οργάνωση «Μίδας» καθώς και το επιτελείο του αξιωματικού Γιάννη Τσιγάντε.

Την εποχή των Δεκεμβριανών οι μαχητές του ΕΛΑΣ τρεις φορές είχαν αποπειραθεί να ανατινάξουν το κτίριο.

Κατά καιρούς στο κτήριο διέμειναν σημαντικές προσωπικότητες, όπως οι Λεωνίδας Κύρκος, Σοφία Βέμπο, Γεώργιος Ρωμανός, πολιτικός, Λιλή Ζωγράφου, απόγονος του Διονυσίου Σολωμού, Δημήτρης Χορν, Αλέξης Μινωτής, Κατίνα Παξινού, Κωστής Αντωνόπουλος, επιχειρηματίας και ιδιοκτήτης της πολυκατοικίας, Φρέντυ Γερμανός, Δημήτρης Μυράτ, Βαγγέλης Μεϊμαράκης, υπουργός, η κόρη του Ιωάννη Μεταξά κ.ά.

Το αρχικό χρώμα της πολυκατοικίας ξεθώριασε και από τη δεκαετία του 2000 είναι βαμμένη με λευκό χρώμα.

Για την ιστορία της μπλε πολυκατοικίας έχει κυκλοφορήσει το ομώνυμο βιβλίο από την ανιψιά του Παναγιωτάκου, Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη.

Στην πολυκατοικία έχουν πραγματοποιηθεί τα εσωτερικά γυρίσματα της ταινίας «Ο ζηλιαρόγατος»(1957) με πρωταγωνιστή τον Βασίλη Λογοθετίδη και της σειράς Λόγω Τιμής.

---

Η Πολυκατοικία στο Πολύδροσο

Xτισμένη το 1979-1980 στο προάστιο Πολύδροσο Xαλανδρίου, η πολυκατοικία αυτή των αρχιτεκτόνων- καθηγητών Tάσου και Δημήτρη Mπίρη και της συνεργάτιδάς τους Mαρίας Kαφρίτσα, αποτυπώνει τον προβληματισμό για τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τους χρήστες της και την πόλη.

H μελέτη εκπονήθηκε ύστερα από βράβευση της πρότασης των τριών αρχιτεκτόνων σε ανοικτό διαγωνισμό. Το κτίριο έχει πέντε ορόφους και πιλοτή στο ισόγειο. Τα δύο κλιμακοστάσια που οδηγούν το καθένα σε ισάριθμα διαμερίσματα ανά όροφο διαιρούν την κάτοψη σε τρία μέρη.

Η πολυκατοικία στο Πολύδροσο Χαλανδρίου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του προβληματισμού για τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τους χρήστες της και την πόλη, δηλαδή τη σχέση δημοσίου και ιδιωτικού χώρου.

Ο βασικός ορθογώνιος όγκος του κτιρίου αποτελεί μια πολύπλοκη κυβιστική σύνθεση επί μέρους πλήρων και κενών. Κεντρική ιδέα και στόχος είναι η σύνθεση μίας κατακόρυφης γειτονιάς από σπίτια-κύβους που συναρθρώνονται με τρόπο που επιτρέπουν χωρικές και οπτικές συσχετίσεις. Αυτός ο τρόπος σχεδιασμού συμβάλλει στη διαμόρφωση ανθρώπινων σχέσεων, καθώς οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των κατοίκων της πολυκατοικίας ενδυναμώνουν την συλλογική ζωή της πολυκατοικίας.

Η βασική συγκρότηση της πολυκατοικίας είναι η γραμμική διάταξή της, λόγω του σχήματος του οικοπέδου. Η «γραμμική γειτονιά» κύβων/ κατοικιών αναπτύσσεται καθ’ ύψος στον χώρο, δημιουργώντας ποικίλες οπτικές επικοινωνίες μεταξύ των κατοίκων. Ένα βασικό της οργάνωσης της πολυκατοικίας είναι ο συνδυασμός «δυναμικής αιώρησης στον χώρο» και πειθαρχικής ένταξης στον κάνναβο.

Σημαντικό ρόλο στην τομή διαδραματίζουν τα μπαλκόνια-ημιυπαίθριοι χώροι. Ο κάθε κάτοικος μπορεί να διακρίνει το σπίτι του, καθώς αυτό αυτονομείται ως στερεό-κύβος. Τα σπίτια – κύβοι «συρταρώνουν» μέσα στο χωροκάναβο του φέροντα οργανισμού δημιουργώντας ένα σύστημα υπαίθριων και ημιυπαίθριων αυλών, ταρατσών, και μπαλκονιών, σε όλους τους ορόφους και τα δώματα. Οι ημιυπαίθριοι χώροι έχουν τις χαρακτηριστικές φυγές στους άλλους ημιυπαίθριους των άλλων διαμερισμάτων. Οι ενδιάμεσοι μεταβατικοί αυτοί χώροι δίνουν μία ιδιαίτερη ποιότητα στη συλλογική κατοίκηση, και διευκολύνουν τη δημιουργία μιας πιο δυναμικής σχέσης μεταξύ των κατοίκων.

Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική η οποία αποτελείται από εξής βασικούς χειρισμούς. Ο πρώτος είναι το νοητό στερεό που ανιχνεύεται τόσο σε κάτοψη όσο και σε τομή/ όψη, ο δεύτερος είναι οι βασικές κινήσεις εσοχής-προεξοχής. Αυτό που τα τροφοδοτεί τα παραπάνω, είναι οι συσχετίσεις που προκύπτουν, μέσω του βλέμματος, μεταξύ του ενός κατοίκου προς τους γείτονές τους, επάνω – δίπλα – διαγώνια.