Με αφορμή ανακοίνωση μεγάλου εκδοτικού οίκου ότι θα μεταφράσει πειραματικά βιβλία λογοτεχνίας στα αγγλικά με AI, η «Κ» αναζήτησε την άποψη ειδικών των πνευματικών δικαιωμάτων, εκδοτών, μεταφραστών και συγγραφέων

Η απόφαση του μεγαλύτερου ολλανδικού εκδοτικού οίκου, του Veen, Bosch & Keuning (VBK), που εξαγοράστηκε προ μηνών από τον θρυλικό οίκο Simon & Schuster, να δοκιμάσει πειραματικά τη μετάφραση επιλεγμένων τίτλων του –δέκα τον αριθμό– στα αγγλικά με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, για λόγους διευκόλυνσης της προώθησης των έργων στο εξωτερικό, έχει σηκώσει κουρνιαχτό εδώ και λίγες ημέρες.

Ο VBK σημείωσε ότι η χρήση της AI θα περιοριστεί σε συγκεκριμένους τίτλους του τομέα των best sellers, συμπληρώνοντας ότι η επιμέλεια των μεταφράσεων θα γίνεται από ανθρώπινο χέρι. Διευκρίνισε, δε, ότι έχει ήδη ζητήσει τη συγκατάθεση των συγγραφέων γι’ αυτή τη διαδικασία​. «Δεν θα χρησιμοποιηθούν λογοτεχνικοί τίτλοι. Αυτό γίνεται σε πειραματική βάση και συμπεριλαμβάνουμε μόνο βιβλία στα οποία δεν έχουν πουληθεί τα αγγλικά δικαιώματα και δεν προβλέπεται να πουλήσουμε τα αγγλικά δικαιώματα αυτών των βιβλίων στο μέλλον», όπως δήλωσε η Βανέσα φαν Χόφβεχεν, διευθύντρια εμπορικού του VBK.

Στην ευρεία συζήτηση από αυτήν την ανακοίνωση κι εντεύθεν έχουν λάβει μέρος εκδότες, συγγραφείς και μεταφραστές. Το γεγονός, όπως γράφει ο Guardian, ότι ο εκδότης σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει μετάφραση διά της τεχνητής νοημοσύνης μόνο για εμπορική μυθοπλασία, αντί για λογοτεχνικούς τίτλους, «υποδηλώνει ότι αυτά τα βιβλία είναι καθαρά τυποποιημένα και δεν περιέχουν πολλά δημιουργικά στοιχεία, κάτι που είναι μάλλον προσβλητικό για τους συγγραφείς και τους αναγνώστες που εμπλέκονται», δήλωσε στη βρετανική εφημερίδα η Μισέλ Χάτσισον, η οποία κέρδισε το Διεθνές Βραβείο Booker 2020 για τη μετάφραση του «The Discomfort of Evening» του Λούκας Ρέινεφελντ.

Αποτελέσματα της έρευνας της SoA
Το 25% των εικονογράφων και το 36% των μεταφραστών έχει ήδη χάσει την εργασία του λόγω ΑΙ.
Το 37% των εικονογράφων και το 43% των μεταφραστών λένε ότι το εισόδημά τους έχει μειωθεί λόγω ΑΙ.
Το 86% δήλωσε ότι ανησυχεί για το στυλ, τη φωνή και την ομοιότητά τους που θα μιμείται η ΑΙ και θα αναπαράγεται από αυτήν.
Το 86% ανησυχεί ότι η χρήση τεχνητής νοημοσύνης υποτιμά την ανθρώπινη δημιουργική εργασία.

Από την άλλη, σύμφωνα με έρευνα του The Society of Authors, το ένα τρίτο των μεταφραστών και των εικονογράφων έχει χάσει ήδη τη δουλειά του εξαιτίας της χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης. Μάλιστα, ο Ιαν Τζάιλς, συμπρόεδρος της SoA, χαρακτήρισε την είδηση ​​«ανησυχητική», προσθέτοντας ότι, εάν ο VBK «αισθάνεται την ανάγκη να συμβουλευτεί μεταφραστές ή επιμελητές για να προσαρμόσει» την παραγωγή που δημιουργείται από την τεχνητή νοημοσύνη, «αναγνωρίζει τα ελαττώματα αυτής της προσέγγισης».

Τα «αφενός» και τα «αφετέρου»
Ο διευθυντής του ΟΣΔΕΛ Γεωργανδρέας Ζάννος αναφέρθηκε, μιλώντας στην «Κ», για τις επιπτώσεις της ΑΙ στο σύνολο της πολιτιστικής βιομηχανίας. «Αφενός, είναι ένα απίστευτο εργαλείο παραγωγής και δημιουργίας. Αφετέρου, απειλεί να υποκαταστήσει επαγγέλματα καθοριστικά για τον πολιτισμό. Είναι προφανές ότι ορισμένοι θα θιγούν, όπως συμβαίνει με τους σεναριογράφους του Χόλιγουντ και όσους ασχολούνται με την εικόνα ή τα κινούμενα σχέδια».

Ο ίδιος σημειώνει ότι στον χώρο των μεταφράσεων χρηστικών και τεχνικών βιβλίων και κειμένων (εγχειριδίων χρήσης, εγγράφων κ.λπ.) οι εξειδικευμένοι μεταφραστές βλέπουν τις αναθέσεις να μειώνονται. «Γίνονται από μεταφραστές επιμελητές, τελικά, διότι δίχως την ανθρώπινη παρέμβαση ακόμα και τα τεχνικά κείμενα δεν μπορούν να είναι άρτια», μας λέει.

Αφενός, είναι ένα απίστευτο εργαλείο παραγωγής και δημιουργίας. Αφετέρου, απειλεί να υποκαταστήσει επαγγέλματα καθοριστικά για τον πολιτισμό. – Γεωργανδρέας Ζάννος, διευθυντής του ΟΣΔΕΛ

Ο διευθυντής του ΟΣΔΕΛ, ωστόσο, σημειώνει ότι η ΑΙ είναι ένα εργαλείο βοήθειας για τους μεταφραστές, «στον βαθμό που τους διευκολύνει στο πρώτο προσχέδιο της εργασίας τους. Πάντα μιλούμε για τα επιστημονικά, τεχνικά και συναφούς είδους βιβλία. Στη λογοτεχνία, από την άλλη, η προσωπικότητα και το ταλέντο του μεταφραστή –και το ύφος του συγγραφέα– είναι δύσκολο να υποκατασταθούν από την τεχνητή νοημοσύνη, καθώς με την ΑΙ θα χάνεται η ανθρώπινη διάσταση του λογοτεχνικού έργου, που δεν είναι φορέας πληροφοριών, αλλά εμπεριέχει και συναισθήματα, πέραν όλων των άλλων. Πάντως, ήδη βλέπουμε διεθνώς να μεταφράζονται βιβλία της λεγόμενης ελαφράς λογοτεχνίας με τεχνητή νοημοσύνη».

«Βρισκόμαστε στην αρχή μιας νέας κατάστασης»
Μπορεί η Τεχνητή Νοημοσύνη να μεταφράσει λογοτεχνία;-1
©Shutterstock/AI generated
Ο Αργύρης Καστανιώτης των ομώνυμων εκδόσεων σημειώνει, μιλώντας στην «Κ», ότι «βρισκόμαστε στην αρχή μιας νέας κατάστασης. Από τη μια, οι άνθρωποι πλέον θα έχουμε περισσότερα εργαλεία για τη δουλειά μας. Από την άλλη, κινδυνεύουμε να δημιουργήσουμε εκδοτικούς κολοσσούς με το ελάχιστο ανθρώπινο δυναμικό». Τονίζει, μάλιστα, ότι όσο εξελίσσονται τα μηχανήματα της ΑΙ τόσο θα αυξάνονται οι ικανότητές τους, αλλά «αυτό δεν με ανησυχεί, διότι θα έχουμε χρόνο να μάθουμε νέες δεξιότητες, να αναβαθμιστούμε. Θα μείνουν πίσω όσοι δεν κατανοήσουν τα νέα εργαλεία».

Δεν με ανησυχεί η ανάπτυξη της ΑΙ, διότι θα έχουμε χρόνο να μάθουμε νέες δεξιότητες, να αναβαθμιστούμε. Θα μείνουν πίσω όσοι δεν κατανοήσουν τα νέα εργαλεία. – Αργύρης Καστανιώτης

Γι’ αυτό που επίσης δεν ανησυχεί ο Αργύρης Καστανιώτης είναι το γεγονός ότι «αν διαβάζονται οι μεταφράσεις, για ποιον λόγο να μην τις χρησιμοποιήσουμε; Εδώ πολλές φορές βλέπουμε ανθρώπινες μεταφράσεις που δεν διαβάζονται. Το ερώτημα, όμως, που παραμένει πάντα είναι πώς θα εκπαιδευτεί η ΑΙ, με ποια δεδομένα και με ποιες ενδεχομένως προκαταλήψεις ή φασόν “συνταγές” θα δίνει αποτελέσματα, κι αν αυτά θα είναι τα ίδια για όλους. Βέβαια, αν το καλοσκεφτούμε, εκδίδονται κείμενα που γράφονται με συγκεκριμένη… συνταγή, κάτι που μπορεί εξίσου καλά να αναπαράγει η ΑΙ».

«Εμείς δεν θα κάναμε ποτέ κάτι τέτοιο»
Η Ελένη Παπαγεωργίου, εκδότρια του Μεταιχμίου, μοιάζει περισσότερο ανήσυχη, εξ όσων προκύπτουν από τη συζήτηση που είχε με την «Κ». «Εμείς ως εκδοτικός οίκος δεν θα κάναμε ποτέ κάτι τέτοιο», σημειώνει, ενώ μας πληροφορεί ότι ήδη Γερμανός και Ιταλός εκδότης έχουν στείλει έργα προτεινόμενα για μετάφραση στα ελληνικά μεταφρασμένα με τεχνητή νοημοσύνη, «τα οποία, όμως, έχει, ασφαλώς, επιμεληθεί ανθρώπινο χέρι, όπως μας είχαν ενημερώσει».

Ηδη Γερμανός και Ιταλός εκδότης μάς έχουν στείλει έργα προτεινόμενα για μετάφραση στα ελληνικά μεταφρασμένα με τεχνητή νοημοσύνη, τα οποία, όμως, έχει, ασφαλώς, επιμεληθεί ανθρώπινο χέρι. – Ελένη Παπαγεωργίου, εκδότρια του Μεταιχμίου

Η εκδότρια του Μεταιχμίου αντιλαμβάνεται την ανησυχία των Ολλανδών εν γένει, «καθώς, επειδή νιώθουν η γλώσσα τους να χάνεται αφού όλοι πλέον μιλούν στα αγγλικά και οι αγγλόφωνοι εκδότες κάνουν επιθετικό μάρκετινγκ, προσπαθούν να θέσουν οικονομικά όρια ή δασμούς στα πόσα αγγλόφωνα βιβλία θα εισάγονται και θα πωλούνται απευθείας στη χώρα χωρίς μετάφραση πλέον».

Η Ελένη Παπαγεωργίου, μάλιστα, συνηγορεί στο γεγονός ότι οι τεχνικές μεταφράσεις μπορεί να γίνονται με την τεχνητή νοημοσύνη, «ωστόσο στη λογοτεχνία δεν είναι έτσι τα πράγματα, διότι πρόκειται περί περίπλοκων κειμένων. Σε κάθε περίπτωση, είμαστε ακόμα στην αρχή του φαινομένου. Αυτό που με ανησυχεί εν προκειμένω είναι πώς θα εκπαιδευτούν αυτά τα μηχανήματα. Με τι γνώση, ποια δεδομένα, ποιες προκαταλήψεις. Κι αν θα παράγουν για όλα ίδια αποτελέσματα».

«Ισως μας αφήνει χώρο για πραγματική δημιουργία»
Στον αντίποδα, η μεταφράστρια και ποιήτρια Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη δεν νιώθει να απειλείται η δουλειά της από μία τέτοια εξέλιξη, όπως μεταφέρει στην «Κ». «Αυτοί που απειλούνται είναι οι επαγγελματίες αναγνώστες των εκδοτικών οίκων που διαβάζουν σε διάφορες γλώσσες και κρίνουν αν ένα βιβλίο είναι προς μετάφραση ή όχι».

Ο μεταφραστής δεν πληρώνεται επειδή γνωρίζει τις δύο γλώσσες από και προς τις οποίες μεταφράζεται ένα βιβλίο, αλλά και για το ταλέντο, τη γνώση, την εμπειρία και την ποιότητά του κι αυτό δεν αντικαθίσταται. – Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη, μεταφράστρια

Συμφωνεί, δε, ότι οι μεταφραστές ενδέχεται να καταστούν επιμελητές των μεταφράσεων της τεχνητής νοημοσύνης, «αφήνοντας χώρο να ασχοληθούν με τα βιβλία που πραγματικά αγαπούν και όχι με τα κείμενα που μεταφράζουν για τον… άρτο τον επιούσιο».

Εντούτοις, όπως λέει η Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη, «κάτι τέτοιο θα το δούμε περισσότερο στα βιβλία ευρείας κατανάλωσης, διότι στην πιο απαιτητική λογοτεχνία, για παράδειγμα, ο μεταφραστής δεν πληρώνεται επειδή γνωρίζει τις δύο γλώσσες από και προς τις οποίες μεταφράζεται ένα βιβλίο, αλλά και για το ταλέντο, τη γνώση, την εμπειρία και την ποιότητά του. Αυτό δεν αντικαθίσταται προσώρας με τον τρόπο που διαμορφώνονται αυτή τη στιγμή τα εργαλεία της ΑΙ».

«Ζήτημα και αισθητικής και ηθικής διάστασης»
Μπορεί η Τεχνητή Νοημοσύνη να μεταφράσει λογοτεχνία;-2
©Shutterstock/AI generated
Σε αυτό συμφωνεί η συγγραφέας, δοκιμιογράφος και μεταφράστρια Βασιλική Πέτσα, σύμφωνα με όσα κουβέντιασε με την «Κ». Ξεκίνησε, όμως, με ένα σκωπτικό σχόλιο, το οποίο έχει να κάνει με τη γενικότερη πολιτική εξωστρέφειας του ελληνικού βιβλίου προς τα διεθνή κοινά: «Ας μεταφραζόταν κάποιο βιβλίο μου, κι ας ήταν και από την ΑΙ», λέει γελώντας.

Και η Βασιλική Πέτσα συντάσσεται με την άποψη ότι, πέραν των τεχνικών κειμένων, ενδεχομένως και ο «τυπικός» ακαδημαϊκός λόγος –δοκίμια ή εργασίες– είναι ευκολότερο να μεταφραστούν σε σχέση με την αμιγή λογοτεχνία. «Αναφύονται, όμως, δύο ζητήματα: ένα αισθητικής και πραγματολογικής διάστασης και ένα ηθικής. Πώς θα διασφαλίζεται η αρτιότητα του μεταφράσματος και πώς θα υποκατασταθεί, αφενός, ο μεταφραστής ως πολιτισμικός διαμεσολαβητής και, αφετέρου, ως εργαζόμενος και επαγγελματίας;»

Πώς θα διασφαλίζεται η αρτιότητα του μεταφράσματος και πώς θα υποκατασταθεί, αφενός, ο μεταφραστής ως πολιτισμικός διαμεσολαβητής και, αφετέρου, ως εργαζόμενος και επαγγελματίας; – Βασιλική Πέτσα, συγγραφέας

Η συγγραφέας, σε αυτό το πλαίσιο, θεωρεί ότι ένας μεταφραστής δεν είναι απλώς κάποιος που μεταφέρει ένα κείμενο από μία γλώσσα σε μία άλλη. «Είναι εκείνος που επιλέγει μεταξύ πιστότητας και ελευθερίας στη μετάφραση, είναι ο διαμορφωτής ενός κανόνα, κάτι που φέρει διάσταση ιδεολογική. Και ένα μηχάνημα δεν μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, ιδίως σε κείμενα πειραματικής λογοτεχνίας. Οπως δεν μπορεί προσώρας να γνωρίζει τις αποχρώσεις του ύφους και του είδους ενός λογοτεχνικού κειμένου. Κι αν κάνει η ΑΙ κάτι τέτοιο, ποιος εντέλει θα φέρει την ευθύνη του τελικού αποτελέσματος; Ποιος θα ευθύνεται για την εικόνα της γλώσσας –άρα και της χώρας– στο εξωτερικό μέσα από μηχανικές μεταφράσεις;» αναρωτιέται η Βασιλική Πέτσα.

Πάντως, θέτει και επιπλέον στοιχεία στην όλη συζήτηση. «Θα υποκατασταθούν οι δεσμοί μεταφραστή και συγγραφέα, εφόσον εκείνος ζει όσο μεταφράζεται ένα βιβλίο. Θα εξαλειφθεί η κουβέντα μεταξύ των δημιουργών και θα υποκατασταθεί από κουβέντα με το μηχάνημα μεταξύ του μεταφραστή που θα καταστεί επιμελητής της μετάφρασης της ΑΙ».

Τέλος, όπως λέει η Βασιλική Πέτσα, θα «ταρακουνηθεί» και ένα ολόκληρο θεσμικό δίκτυο, όπως είναι οι σχολές μετάφρασης και τα πανεπιστημιακά τμήματα. «Χωρίς να αρνηθούμε τις τεχνολογικές εξελίξεις, οφείλουμε να βρούμε τρόπο να συνυπάρχουμε με αυτές».

βιβλία Ελλάδα λογοτεχνία μετάφραση Ολλανδία Τεχνητή νοημοσύνη

γράφει :Δημήτρης Αθηνάκης
Ο Δημήτρης Αθηνάκης (Δράμα, 1981) από το 2007 εργάζεται ως δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας, επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής. Δημοσίευσε το πρώτο του κείμενο στην «Καθημερινή» το 2009, ενώ, από το 2014, με ένα μικρό διάλειμμα, αφηγείται σταθερά ιστορίες από τον διεθνή και πολιτιστικό χώρο για την έντυπη και την ψηφιακή έκδοση της εφημερίδας. Έχει εκδώσει τέσσερις ποιητικές συλλογές.

πηγή: www.kathimerini.gr